“Κι απόψι εί- κι απόψι εί-, κι απόψι είνι ν-Απουκρ(ι)ές / κι απόψι είνι ν-Απουκρ(ι)ές, ‘πόψι νταήδις δέρνουνταν …” τραγουδάει η Λαϊκή Μούσα της Θράκης και μέσα από το στιχούργημα της περιγράφει μία ιδιότυπη τάξη πραγμάτων, που συμβαίνει ακριβώς επειδή “απόψε είναι Αποκριές”. Γιατί, η Αποκριά για τον Έβρο είναι η γιορτή της ανατροπής της τάξης των πραγμάτων.

Αυτές τις ημέρες -όμως αυστηρά μέχρι την Κυριακής της Τυρινής (Μεγάλη Αποκριά)- η κοινότητα δικαιούται να ζει σε μία ανατρεπτική αταξία, οι άντρες δικαιούνται να “μην ποτίσουν τα ζώα”, οι γυναίκες “να μην ψήσουν τις πίτες”, τα κορ’τσούδια να “μην κλείσουν τ’ αρνίθια”, τα πιδούδια να “μην βάλουν γκάζι στις λάμπες”. Το βράδυ της Κυριακής της Αποκριάς όμως, άπαντες θα κλείσουν το στόμα τους με τ’ αυγό και θα το ξανανοίξουν με τ’ αυγό το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου. Οι μικρότεροι δε, θα μάθουν να κλείνουν το στόμα τους (δηλαδή να εισέρχονται στην περίοδο της νηστείας της Σαρακοστής) παίζοντας, αφού το αυγό θα κρέμεται από έναν σπάγκο και ο ικανότερος θα πρέπει να το πιάσει με το στόμα του και -ιδανικά- χωρίς να σπάσει το κέλυφός του.

Η Κυριακή της Αποκριάς στον Έβρο είναι ημέρα-ορόσημο γιατί είναι η τελευταία ημέρα πριν την νηστεία τη Σαρακοστής που οδηγεί στο Πάσχα, τη μεγαλύτερη γιορτή της Χριστιανοσύνης, την οποία οι κοινότητες βίωναν με μεγάλη κατάνυξη και ιδιαίτερη ευλάβεια. Γι’ αυτό η Κυριακή της Αποκριάς είναι ημέρα κάθαρσης των ψυχών που φιλοξενούνται στα σώματα που από την Καθαρά Δευτέρα και έπειτα θα συμμετέχουν στη νηστεία.

“Σχουρ’μένα κι Βλουημένα”

Τη θεία λειτουργία της Κυριακής της Αποκριάς ακολουθούσε πάντα υπαίθριο γλέντι στις πλατείες των οικισμών στις οποίες δημόσια οι νύφες αντάλλασσαν δώρα με τις πεθερές τους (συνήθως μικρής οικονομικής αξίας, αλλά η κίνηση από μόνη της είχε μεγάλη συμβολιστική αξία). Το γλέντι αυτό τελειώνει λίγο πριν τον Εσπερινό της Αγάπης στον οποίο οι κοινότητες συμμετέχουν καθολικά και μετά το πέρας του, λαμβάνει χώρα το έθιμο της Συγχώρεσης. Οι νεότεροι ζητούν τη συγχώρεση από τους μεγαλύτερους στον ευρύτερο οικογενειακό κύκλο επισκεπτόμενοι τα σπίτια τους, προσφέροντας πίτες και κρασί. Οι πίτες δεν είναι νηστίσιμες, αλλά σίγουρα δεν περιέχουν κρέας, αφού αυτό έχει αφαιρεθεί από το καθημερινό διαιτολόγιο ήδη από την Κυριακή της Κρεατοφάγου (μικρή Αποκριά), στο πλαίσιο της προετοιμασίας για τη μεγάλη νηστεία.

“Σχουρ’μένα κι βλουημένα” (συγχωρεμένα και ευλογημένα) είναι η φράση που κυριαρχεί σε αυτές τις επισκέψεις, οι οποίες ολοκληρώνονται με γλέντια, αλλά μικρότερης κλίμακας και πάντα μέσα στις σάλες των σπιτιών και όχι έξω.

Η Σαρακοστή και το “τριήμερο”

Αφού οι ψυχές έχουν καθαρίσει με τη Συγχώρεση, αυτό που μένει είναι να καθαρίσουν και τα σώματα. Αυτό θα γίνει με τη συμμετοχή στη νηστεία της Σαρακοστής η οποία ξεκινούσε με ένα τριήμερο πλήρους αποχής από το φαγητό και το νερό, αρχής γενομένης από την Καθαρά Δευτέρα. Την Καθαρά Δευτέρα, την Τρίτη και την Τετάρτη όσοι κρατούσαν “μπιτιούνκου” (δηλαδή ολόκληρο) τριήμερο δεν έπιναν και δεν έτρωγαν τίποτα, ενώ όσοι κρατούσαν “κιντιάσιου” (δηλαδή απογευματινό), έπιναν το απόγευμα νερό. Το τριήμερο έληγε την Τετάρτη στην εκκλησία, όπου μετά τον εσπερινό τα μέλη της κοινότητας αντάλλασσαν φαγητά καθιστώντας ο ένας τον άλλον “μάρτυρα” στην τριήμερη αποχή από την τροφή.

Την Καθαρά Δευτέρα οι γυναίκες είχαν και την υποχρέωση να πλύνουν τα “αγγειά”, δηλαδή τα σκεύη αποθήκευσης φαγητού, ώστε να τα απαλλάξουν από κάθε αρτύσιμο υπόλειμμα. Από σήμερα και στο εξής, και μέχρι το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου, η τροφή είναι αποκλειστικά νηστίσιμη, ενώ απαγορεύονται αυστηρά και τα κάθε είδους γλέντια ή εκδηλώσεις χαράς με εξαίρεση ελάχιστα συγκεκριμένα δρώμενα στα οποία συμμετέχουν αποκλειστικά γυναίκες.

Από δω και στο εξής άλλωστε, η ευθύνη της τέλεσης των εθιμικών δρωμένων περνάει από τους άντρες στις γυναίκες.

Το έθιμο του Μπέη

Το πλέον χαρακτηριστικό έθιμο της Αποκριάς είναι το λεγόμενο “Έθιμο του Μπέη” που συναντάται και με άλλες ονομασίες όπως το “Εθιμο του Βασιλιά”. του “Αράπη” κα. Το έθιμο του Μπέη συνέβαινε πάντα την Δευτέρα μετά τη Μικρή Αποκριά και ανεξάρτητα με την ονομασία του από οικισμό σε οικισμό, η φιλοσοφία του είναι σε γενικές γραμμές η ίδια: Κεντρικό πρόσωπο του εθίμου είναι ο Μπέης που πλαισιώνεται από μία κουστωδία μεταμφιεσμένων που συνήθως αναλαμβάνουν διάφορους ρόλους (του αστυνομικού, του γιατρού, του δικαστή, του παπά κα). Οι θίασοι αποτελούνται αποκλειστικά από άνδρες και περιδιαβαίνουν όλα τα σπίτια του χωριού μοιράζοντας ευχές και λαμβάνοντας δώρα.

Ο Μπέης αποτελεί μία καρικατούρα του ομώνυμου Τούρκου άρχοντα υπό τον οποίο τελούσαν οι κοινωνίες της Θράκης επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και κατά τη διάρκεια της περιοδείας στον οικισμό η κουστωδία διοργανώνει διάφορα σκετς σατιρίζοντας την πραγματικότητα, την καθημερινότητα, τη ζωή εν γένει.

Η κουστωδία καταλήγει στην πλατεία του χωριού όπου ο Μπέης υποχρεώνεται να οργώσει και να σπείρει (συμβολικές κινήσεις επίκλησης στην ευγονία) και ολοκληρώνεται με την εκλογή του Μπέη της επόμενης χρονιάς και ένα γλέντι στο οποίο συμμετέχουν όλα τα μέλη της κοινότητας.

Η αποκριάτικη στιχουργική της Θράκης 

Ένα ‘παράδοξο’ που παρατηρείται στη Θράκη είναι ότι στα τραγούδια της περιόδου των Αποκρεών δεν περιλαμβάνονται στίχοι – βωμολοχίες όπως συμβαίνει σε όλη την υπόλοιπη Ελλάδα. Παρά την ελευθεριάζουσα διάθεση των ημερών η στιχουργική των τραγουδιών αυτής της περιόδου είναι κυρίως σκωπτική με έντονη σατιρική διάθεση καταστάσεων ή/και προσώπων, αλλά πάντως όχι “πρόστυχη”. Τα “πρόστυχα” τραγούδια της Θράκης λέγονται στον εθιμικό κύκλο του γάμου, σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή.

/με πληροφορίες από τις λαογραφικές καταγραφές του κου Γιώργου Ζιώγα
/φωτογραφίες: Πολιτιστικός Σύλλογος Παραδοσιακών Χορών “ο Έβρος”